Colofnwyr

Ynys o genhedloedd parhaus - Glyndŵr Cennydd Jones yn archwilio rhai o’r heriau y gall y pedair gwlad hwynebu wrth sefydlu Ffederasiwn yr Ynysoedd

MAE sefydlu DU ffederal gyda Lloegr, fel un uned, ochr yn ochr â Chymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn cyflwyno cyfleoedd a heriau o ran setliad cyfansoddiadol arfaethedig ar gyfer yr ynysoedd hyn.

I Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, yr her a gyflwynir gan strwythur o’r fath yw bod poblogaeth Lloegr yn cyfateb i dros 84 y cant o’r cyfan – yn cyfrif am tua phoblogaeth o 55 miliwn allan o 65 miliwn. Mae amlygrwydd economaidd Llundain hefyd yn ystyriaeth bwysig.

Mae Lloegr, fel cenedl, yn fwy cyfatebol i Gymru a’r Alban ar gyfer cymryd rhan mewn cyfluniad ffederal na rhanbarthau Lloegr, oherwydd mae ei chydlyniad gwleidyddol a chymdeithasol yn gryfach. 

Fodd bynnag, mae senedd ffederal dwy siambr a ffurfir i gyflawni’r cyfrifoldebau a draddodir i’r lefel ganolog – fel y diffinnir gan gyfansoddiad – gyda’r siambr uchaf yn cynnwys cynrychiolwyr o Lundain, Caeredin, Caerdydd a Belfast yn codi rhai cwestiynau am nifer y pleidleisiau i neilltuo i bob cenedl, os dylanwadir gan feintiau poblogaeth.
Mae’r dull hwn yn cael ei archwilio gan David Melding yn ei lyfr Will Britain Survive Beyond 2020 (Sefydliad Materion Cymreig 2009). 

Er fe fyddai Llys Cyfansoddiadol yn ymdrechu i sicrhau fod cyfrifoldebau pob lefel o lywodraethu yn cael eu gwarchod, hefyd rhaid i unrhyw fecanweithiau fydd yn sicrhau gwrth-gydbwysedd a chyflwynwyd i gefnogi rhannu pwerau yn ganolog cael ei deall yn hawdd gan y gwasanaeth sifil, gwleidyddion a’r cyhoedd i sicrhau cydlyniad a harmoni. Dewis arall fyddai fodel un siambr.

Cadw rheolaeth

Rôl y llywodraeth ffederal ganolog, yn ôl pob tebyg wedi ei leoli yn Llundain, fydda i gadw rheolaeth dros amddiffyn, arian, diplomyddiaeth ryngwladol a’r hawl i lofnodi cytuniadau rhwymol o fewn terfynau cyfansoddiad diffiniedig. 

Byddai hefyd yn cynnal cyfrifoldeb cyffredinol ar gyfer hyrwyddo cydraddoldeb yn rhannu buddsoddiad llinell sylfaen, yn arbennig mewn perthynas ag ailddosbarthu cyfran o ffyniant ar y cyd a gynhyrchir drwy’r brifddinas ffederal i’r cenhedloedd.

Ym mis Ebrill 2016, cyhoeddodd Canolfan Llywodraethant Gymru ym Mhrifysgol Caerdydd ei adroddiad ar Refeniw a Gwariant y Llywodraeth a nododd fod cyfanswm refeniw sector cyhoeddus yng Nghymru ar gyfer 2014-15 yn £23.3 biliwn – tua 3.6% o gyfanswm refeniw’r DU o £648.8 biliwn.

Y ffynhonnell fwyaf o refeniw Cymru oedd treth ar werth, ac yna treth incwm a chyfraniadau yswiriant gwladol. Mae’r cyfansoddiad hwn yn cyferbynnu yn sylweddol gyda ffigurau’r DU gyfan le’r oedd trethi uniongyrchol fel treth incwm a threth gorfforaeth yn gyfran mwy.

Roedd yr adroddiad hefyd yn amcangyfrif gwariant a reolir yng Nghymru ar gyfer yr un cyfnod fel £38 biliwn – tua 5.2% o gyfanswm gwariant y DU o £737.1 biliwn.

Diogelwch cymdeithasol oedd yn cyfrif am y rhan fwyaf o’r gwariant yng Nghymru, gan gynnwys taliadau nawdd cymdeithasol a phensiynau ac ati, yna iechyd ac addysg.

Roedd Llywodraeth y Cynulliad yng Nghaerdydd a’r awdurdodau lleol yn gyfrifol am 53% o’r cyfanswm hwn, gyda’r gweddill o’r gwariant yn priodoli i adrannau Llywodraeth y DU. 

Felly, mae mwy o ddatganoli cyllidol yn cyflwyno risgiau a chyfleoedd ar gyfer y dyfodol.

Mwy o bwerau ariannol

Yn y tymor canolig i’r amser hir, mae llawer yn dibynnu ar sut fydd Llywodraeth Cymru a’r cyhoedd yn ymateb i fwy o bwerau ariannol, tra erys cwestiynau ar sut y dylid cefnogi y dadfachet yn ystod y newid—p’un ai drwy addasu grant bloc Cymru a/neu fenthyca.

Yn naturiol, gallai’r camau gweithredu a dewisiadau un genedl gyfansoddol gael canlyniadau negyddol neu gadarnhaol ar eraill yn y trefniant ffederal – fel yr amlygwyd yn yr adroddiad ‘A Federal Future for the UK: The Options’ (Ymddiriedolaeth Ffederal 2010).

Byddai angen ystyriaeth ddifrif o sefyllfaoedd gwahanol wrth ddynodi pwerau o fewn cyfansoddiad, gan gynnwys offer priodol ar gyfer datrys anghytundebau.

Mae’n rhaid i lywodraethau gael eu rhwystro rhag camddefnyddio unrhyw fanteision posibl sydd ganddynt ar faterion penodol. Gallai meysydd dadleuol gynnwys, er enghraifft, economi Lloegr, olew’r Alban a hefyd dŵr Cymru.

Byddai llywodraeth Lloegr, mewn egwyddor, yn cael ei chefnogi gan awdurdod Llundain a dinasoedd rhanbarthol eraill ar y lefel lywodraethu is uniongyrchol – i liniaru’r risg o or-ganoli mewn perthynas â phoblogaeth sylweddol y wlad. 

Efallai bydd y siroedd hanesyddol hefyd yn anelu at lefel o ymreolaeth.

Er gwaethaf maint Lloegr wrth gyferbynnu â Chymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, mae’r manteision o sefydlu ffederasiwn yn gorbwyso’r heriau a wynebir.

Mae’r ysgogiad sydd ei angen i gychwyn y broses yn barod ar gynnydd yn lled gyflym, a ategir gan wleidyddiaeth fwy gwahaniaethol yn y pedair gwlad, y dadleuon egnïol ar Bleidleisiau Saesneg ar gyfer Cyfreithiau Saesneg, ail refferendwm annibyniaeth yr Alban, Mesur Cymru 2016-17, Brexit a hyd yn oed y Trump ffenomena sydd, i ryw raddau, gyda goblygiadau tu hwnt i’r UDA.

Mae’r ynysoedd hyn eisiau ‘system o lywodraeth ble mae awdurdodau canolog a ‘genedl gyfansoddol’ yn cael eu cysylltu mewn perthynas wleidyddol rheng ddibynnol, lle mae pwerau a swyddogaethau yn cael eu dosbarthu i ennill gradd sylweddol o ymreolaeth a gonestrwydd yn yr unedau cenedlaethol.

Mewn theori, mae system ffederal yn ceisio cynnal cydbwysedd o’r fath ble mae un lefel o lywodraeth yn methu bod yn ddominyddol i bennu penderfyniad y llall, yn wahanol i system unedol, lle mae’r awdurdodau canolog yn dal blaenoriaeth i’r graddau hyd yn oed o ail-ddylunio neu ddileu llywodraethau ‘genedl gyfansoddol’ ac unedau lleol fel y myn.

Dyna’r diffiniad o ffederaliaeth a gynigir gan y New Fontana Dictionary of Modern Thought (HarperCollins 2000), gyda’r gair ‘rhanbarthol’ wedi disodli gan y term ‘genedl gyfansoddol’ fel italeiddio at y diben cyd-destunol yr erthygl hon.

Mwy o uchelgais

Mae rhai gwleidyddion profiadol ar faterion datganoli yng Nghymru wedi mynegi mwy o uchelgais.

Y mis hwn, symudodd yr Arglwydd Elystan Morgan, yn Nhŷ’r Arglwyddi, welliant i’r Mesur Cymru yn awgrymu mai statws hunanlywodraethol ‘Dominiwn’ yw’r ateb gorau.

Yn ddiweddar, dywedodd Gwynoro Jones: “Gyda chanlyniad Brexit, yr wyf yn credu bod dyfodol yn gorwedd, o leiaf, mewn Cymru hunanlywodraethol o fewn DU Ffederal. Gellir dadlau hefyd am fynd ymhellach…”

I aralleirio hen ddywediad Seinid sy’n dyblu fel mynegiant o’r cyfleoedd gall newid cyflwyno – “Rydym yn byw mewn cyfnod diddorol.”

• Mae Glyndŵr ar hyn o bryd yn brif weithredwr i sefydliad elusen ledled y DU, hefyd mae wedi dal swydd uwch gyda Bwrdd Arholiadau rhyngwladol am dros un mlynedd ar ddeg. Ysgrifennu yn bersonol y mae, ac mae heddiw yn eiriolwr dros fwy o gonsensws a chydweithredu trawsbleidiol yng Nghymru.