Colofnwyr

Tuag at ffederaliaeth a thu hwnt - Glyndŵr Cennydd Jones

MAE gan Gymru draddodiad o fod ar flaen y gad am newid gwleidyddol pan mae amgylchiadau economaidd a chymdeithasol yn galw am hynny.

Fodd bynnag, mae’r syrthni a grëwyd gan y diffyg her a dadl yn y Cynulliad heddiw, heb sôn am natur fiwrocrataidd trafodion y Siambr a’r pwyllgorau, yn cael effaith andwyol ar ddatblygu entrepreneuriaeth ac arloesedd ar draws economi Cymru—gan roi baich ar ddarpariaeth gwasanaethau yn y sector cyhoeddus, gyda gormod o weinyddu yn arafu datblygiad busnesau preifat hefyd.

Mae’r rhain yn symptomau o sefydliad sydd yn wirioneddol ddihyder, gyda diffyg dylanwad a grym i gyfarwyddo, arwain ac ysbrydoli cenedl i gyflawni ei photensial economaidd a chymdeithasol sylweddol. 

Mae’r rheolaeth a’r dull cyfyngedig hwn o lywodraethu yng Nghymru—yn hytrach na grymuso yn strategol—yn annigonol er mwyn sicrhau cynrychiolaeth ddemocrataidd effeithiol i gwrdd â dyheadau, anghenion a gwerthoedd ein cenedl yn gyd-destun datblygiadau’r Deyrnas Unedig (DU) heddiw.

Cyd-destun sydd wedi ei wneud yn fwy cymhleth drwy ganlyniad y refferendwm diweddar ar yr Undeb Ewropeaidd (UE), yna llais cynyddol gryf yr Alban, a’r teimlad cyffredinol fod Llywodraethau olynol San Steffan, yn eu hawydd dealladwy i sicrhau pleidleisiau o’r ardaloedd mwy poblog gerllaw, wedi tueddu i esgeuluso anghenion cymunedau ymhellach i ffwrdd.

Mae uchelgeisiau dilys o’r holl bobl sy’n byw yng Nghymru yn cael ei danseilio gan system sydd wedi dod yn fwyfwy fewnblyg ac effeithiwyd gan ystyriaethau tymor byr, yn enwedig o ran ei berthnasedd strwythurol i’r byd-eang fodern. 

Mae tryloywder y broses ddemocrataidd yn cael ei gwneud yn fwy cymhleth gan benodiadau anetholedig i rai safleoedd a ganddynt ddylanwad amlwg yng Nghymru.

Hefyd, mae’r cylch di-baid o etholiadau ‘cyntaf i’r felin’ y DU yn annog pegynnu barn rhwng pleidiau gwleidyddol.

Gwelir hyn yn dod i’r amlwg mewn seneddau sydd yn gwbl anghynrychioliadol o’r boblogaeth gyfan.

Felly mae diwygio etholiadol yn hanfodol i fynd i’r afael â diffyg democrataidd ac i wella’r cydweithredu o fewn gwleidyddiaeth yn gyffredinol.

Mae’r pwynt hwn yn gwbl allweddol gan fod yr anawsterau economaidd a’r heriau cymdeithasol sy’n wynebu Cymru heddiw yn gyferbyniad sylweddol gyda rhai o ranbarthau’r DU.

Nid yw’n ddigon da i barhau bapuro dros y craciau gan ddefnyddio’r trefniadau deddfwriaethol ac offerynnol traddodiadol.

Mae’n angenrheidiol i sefyll yn ôl ac arddel barn wrthrychol, realistig o’r heriau sy’n wynebu Cymru heddiw o safbwynt byd-eang ehangach a chyda amserlenni hwy mewn cof. 

Mae hyn yn hanfodol ar ôl canlyniad y refferendwm diweddar i adael yr UE gan fod Cymru ar ei hennill tua £245m yn flynyddol o’r cyllid Ewropeaidd.

Mae heriau sylweddol hyn yn gofyn am ymatebion a ddyfeisiwyd gan y rhai sydd agosaf atynt ac sydd yn ddeall yn well eu heffaith ar ein dinasoedd, ein trefi a’n cymunedau gwledig—ac y sydd mewn sefyllfa fwy pwrpasol i adeiladu’r cysylltiadau a’r perthnasoedd angenrheidiol ar draws llywodraeth a diwydiant.

I gario Cymru ymlaen mae angen sefydlu o fewn y pum mlynedd nesaf strwythur ffederal ar gyfer y DU ac sydd yn hanfodol ar gyfer cryfhau ein heconomi a’n cymdeithas gan wella atebolrwydd, llywodraethu a thryloyw—ac, yr un mor bwysig, i sicrhau atebion parhaus sy’n angenrheidiol i fynd i’r afael â gwendidau.

Mae cynllunio strategol ar lefel genedlaethol Llywodraeth Cymru yn hanfodol i hyrwyddo cynaliadwyedd ar y naill law ac i alluogi ranbartholi ar y llall. 

Fel model damcaniaethol, fedrir i Lywodraeth Cymru, sydd wedi sefydlu fel rhan o strwythur ffederal ar gyfer y DU, cael ei gefnogi gan bum awdurdod rhanbarthol sy’n rhannol adlewyrchu cyfansoddiad y seddi rhanbarthol y Cynulliad presennol—ac a gyfansoddwyd gan gyfuno awdurdodau prif ardaloedd/unedau llywodraeth leol. 

Byddai awdurdodau rhanbarthol hyn yn ategu’r mentrau presennol a gorffennol i ddatblygu cyfleoedd gydweithio ar draws awdurdodau lleol yng Nghymru, a sicrhau gwell darpariaeth gwasanaeth a manteision maint economaidd. 

Drwy weinyddu polisïau Llywodraeth Cymru, byddai’r cyrff rhanbarthol hyn yn ymgymryd â chyfrifoldebau’r partneriaethau awdurdod lleol presennol; byrddau iechyd; awdurdodau heddlu, tân ac achub; yn ogystal â chonsortia ar gyfer addysg, gwasanaethau cymdeithasol, trafnidiaeth a ffyrdd.

Byddai strwythur o’r fath yn darparu:

• Eglurder a sefydlogrwydd i gyfarwyddo a hwyluso cynllunio a darpariaeth tymor hir 
• Gwell atebolrwydd ar gyfer cyflawni canlyniadau a rennir ym mhob ardal 
• Llywodraethu effeithiol rhwng llywodraeth ganolog, partneriaid rhanbarthol a lleol 
• Gwell effeithlonrwydd ac integreiddio yn y cydgyfeirio o drefniadau gweithredol dan gontract gyda phartneriaid allweddol—yn hwyluso cysylltiadau gweithio strategol dros amser
• Mwy o gapasiti.

Rôl y llywodraeth ffederal ganolog yn Llundain fydda i gadw rheolaeth dros amddiffyn a diplomyddiaeth ryngwladol o fewn terfynau cyfansoddiad diffiniedig.

Byddai hefyd yn cynnal cyfrifoldeb cyffredinol ar gyfer hyrwyddo cydraddoldeb yn rhannu buddsoddiad llinell sylfaen, yn arbennig mewn perthynas ag ailddosbarthu cyfran o ffyniant ar y cyd a gynhyrchir drwy’r brifddinas ffederal i’r cenhedloedd.

Wrth gwrs, mae mwy o ddatganoli cyllidol yn cyflwyno risgiau a chyfleoedd ar gyfer y dyfodol.

Yn y tymor canolig i’r amser hir, mae llawer yn dibynnu ar sut fydd Llywodraeth Cymru a’r cyhoedd yn ymateb i fwy o bwerau ariannol, tra erys cwestiynau ar sut y dylid cefnogi y dadfachet yn ystod y newid—p’un ai drwy addasu’r grant bloc Cymru gan Drysorlys ei Mawrhydi a/neu fenthyca.

Beth bynnag fydd y dull neu’r fethodoleg, mae’n hanfodol fod Cymru yn symud ymlaen gyda hyder a gweledigaeth newydd.

Dim cario beichiau’r gorffennol—yn enwedig bagiau o natur pleidiau gwleidyddol—ond yn ceisio ffurfio consensws cyffredinol ar draws gwleidyddion i weithredu yn gywir a chyda doethineb gan gofio’r gwersi gorffennol a ddysgwyd.

Dim byth gogwyddo i’r chwith neu dde o’r llwyfan polisi tybiannol damcaniaethol, ar fater o egwyddor rhai hanesyddol neu gamddehongli, ond dyfeisio atebion uchelgeisiol a chynaliadwy sy’n briodol i’r heriau modern sy’n wynebu pob portffolio llywodraethol fel y’i cyflwynir yng nghyd-destun Cymru heddiw. 

Yn wir i lafurio gyda’r unig nod o greu dyfodol diogel a llwyddiannus i bawb sy’n byw o fewn ein cenedl.

Felly, rhaid i’r prif bleidiau gwleidyddol sefydlu mwy o gonsensws tra i gyfarwyddo a symud tuag at berthynas gyfansoddiadol newydd o fewn yr ynysoedd hyn—yn rhoi blaenoriaeth i werthoedd pwysig ‘gofal’ a ‘cyfle i bawb’, sy’n ymgorffori ein cymdeithas.

Yn wir gonsensws sy’n ysbrydoli ac yn sail i weledigaeth sy’n:

• • ymrwymo’n gadarn i fod yn llais clir ar gyfer holl bobl Cymru, gan ddelio yn uniongyrchol a’r amddifadedd a diffyg cyfleoedd o fewn rhai o’n cymunedau
• addo lleihau biwrocratiaeth ar draws pob lefel o lywodraeth ac i sicrhau y gwerir arian cyhoeddus lle mae ei angen fwyaf—yn ein cymorthfeydd/ysbytai, ysgolion/colegau, yr heddlu a gwasanaethau brys
• gweithio’n ddiflino i gefnogi datblygiad a thwf ar draws y diwydiannau allweddol a’r sector busnes preifat—gan felly ysgogi rhagolygon swyddi 
• yn eiriolwyr cadarn o ddull weithredu polisi a chynllunio llywodraeth sydd yn gynaliadwy mewn natur—un sy’n cydnabod ein hadnoddau cyfyngedig ac yn rhoi sylw i’r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus fel mater o flaenoriaeth
• credu’n angerddol mewn diwygio etholiadol a llywodraethu atebol ar gyfer Cymru, grymuso pawb sy’n byw o fewn ein cenedl i lunio dyfodol gyda hyder ac uchelgais.

 Drwy roi’r conglfeini economaidd a chymdeithasol hyn yn ei lle y gall Cymru freuddwydio am ddyfodol llewyrchus yn ariannol ac yn ysbrydol o ddyhead hyd yn oed yn fwy.

I aralleirio Bernard Chartres ‘ydym yn sefyll ar ysgwyddau cewri.’
Gadewch inni wneud yn siŵr y gall cenedlaethau’r dyfodol o bobl ddweud hynny eu hunain o ran ein hymdrechion i greu Cymru fodern.